Mahmut Esat Bozkurt: Milis Yüzbaşı, Hukukçu, Adalet ve İktisat Bakanı

Aydın’a İz Bırakanlar kervanına Milli Mücadele Kahramanları ile devam ediyoruz. Bu haftaki yazımızda da Milli Mücadele Kahramanlarından Milis Yüzbaşı, Ulusumuza hukuki temellerinin atılmasında katkılarda bulunmuş, Hukuk ve Adalet konusunda ilklere imza atmış, Genç Cumhuriyetimizin ilk Adalet Bakanı, Atatürk’ün yakın çalışma arkadaşı Mahmut Esat Bozkurt’a yer vermek istedim. 

Mahmut Esat Bozkurt ve eşi Hatice Fehedâ Hanım

1308/1892 senesinde Kuşadası'nda dünyaya geldi. Babası Hacı Mahmutzâdeler'den İzzet Hasan Bey, annesi Hatice Mekkiye Hanım'dır. Bu aile “Hacı Mahmutoğulları” diye tanınmaktadır. Dedeleri beşkardeş olarak Mora'nın Menekşe Kasabası'ndan İzmir'e gelmiş olup, İzmir'de kalanlara Menekşezâdeler denmiştir. Mahmut Esat Bozkurt Bey'in eşi Hatice Fehedâ Hanım da bu ailedendir. Mahmut Esat Bey'in dedesi olan Hacı Mahmut oğlu Hacı Mehmet ise Kuşadası'na yerleşmiştir. Hacı Mehmet'in oğlu Hasan Bey Mahmut Esat Bozkurt’un babasıdır. Mahmut Esat Bey, ilk tahsilini Kuşadası'nda yapmıştır. Kuşadası'nda geçen çocukluk yıllarında, gerek dedesinden gerekse babasından vatan kaybetmenin derin acılarını dinledi, vatan ve millet sevgisiyle yoğruldu. Kuşadası'ndaki okul hayatını tamamladıktan sonra İzmir İdadisi'ne devam ederken, dayısı Übeydullah Bey'in (Übeydullah Hatipoğlu d: 1858-Ö: 1973) delâletiyle İstanbul'a götürüldü ve idadiyi orada bitirdi.  

İstanbul Dârü'l Fünûn Hukuk Fakültesi'ne kayıt yaptırarak çok iyi derece ile mezun oldu. Buradaki tahsilinden sonra babası Kuşadası'na dönmesini isterken, kendisi tahsilini Avrupa'da devam ettirmek istiyordu. Yine dayısı araya girerek onun İsviçre'de tahsilini sürdürmesine aileyi razı etti. Orada hazırladığı Osmanlı Kapitülasyonları Rejimi konusundaki doktora teziyle hukuk doktoru unvanını kazandı.  

15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir'in Yunanlılarca işgal edilmesi üzerine, orada bulunan arkadaşı Şükrü Saraçoğlu ile birlikte İsviçre'den gizlice ayrılarak Kuşadası'nda ulaştılar ve Kuvây-ı Milliye saflarına katıldılar.1                                                                                                    

Aslında Mahmut Esat ve Saraçoğlu Şükrü Beyler, Anadolu'ya gelmek için Lozan'dan İtalya'ya geçtiğinde Venizelos'un onların ülkeye dönmelerini engellemek üzere Roma'ya telgraf çektiği ve ardından 10 Temmuz 1910 tarihinde Paris Barış Konferansı Başkanı Clemenceau'ya “Mahmut Esat ve Şükrü nüfuzlu jön Türktür” demesi göz önüne alındığında böyle bir tutuklama karşısında İtilaf Devletleri'nin ve dolayısı ile Venizelos'un etkisinin olup olmadığı sorusu akla gelmektedir. Mahmut Esat Bey, Albay Şefik Bey tarafından kurulan Söke Heyet-i Milliyesi'ne bağlı olarak ulusal bir kuvvet örgütledi.           

Yine Söke'de Kız Mektebi denilen yerde oluşturulan yeraltı teşkilatında; Feride Hanım, Nurullah ve Ahmet beylerle birlikte Çalıkuşu parolası ile çalışmaları yürüttü. 21 Haziran 1919'dan itibaren Rum eşkıya ile eylemsel olarak savaşa başlayarak Türk Halkının güvenliğini sağlamaya özen gösterdi.  

“Kuşadası Yunan'a verilirse kendisini yakacağını” söyleyecek kadar bağımsızlığı önemseyen ve bu aşkla topraklarını savunan Mahmut Esat Bozkurt'a TBMM de hak ettiği değeri verdi. 23 Mart 1925 tarihinde yapılan törende göğsüne kırmızı-yeşil şeritli İstiklal Madalyasını taktı. Ardından da 7 Şubat 1924'te kabul ettiği 408 sayılı yasaya dayalı olarak 1940'lı yıllarda Milis Yüzbaşı rütbesi ile onurlandırdı, Milli Mücadele sona erdikten sonra, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne üye olarak seçildi. İktisat ve Adliye vekili olarak görev yaptı. Milli İktisat Kongresini topladı. Hukuk Fakültesini kurarak burada Devletler Hukuku derslerini okuttu. Türkiye'ye yeni bir medeni Kanun kazandırdı. (solda Mahmut Esat Bozkurt Milli Mücadele döneminde kuşadasında iken görülmekte.1919) 

Çeşitli gazetelerde yayımlanan makaleler kaleme aldı. “Bâb-ı Âli'de Sabah” Gazetesi'ndeki çalışma odasında “Yürekler acısı” başlıklı yazısını yazarken ani bir beyin rahatsızlığı ile kendini kaybetti. İlk tıbbi müdahaleyi Doktor Fahrettin Kerim Gökay yaptı. Bir hafta sonra 21 Aralık 1943 tarihinde vefat etti. Vasiyeti üzerine cenazesi İzmir'e getirilip Selçuk-Kuşadası yolu üzerindeki aile kabristanında toprağa verildi. Kabrinin yanında; oğlu Yüksel, kızı Ayşe ve eşi Fehedâ Hanım'ın kabirleri vardır.  

Mahmut Esat Bozkurt'un büyük dayısı olan Übeydullah Efendi Tıp doktoru ve Jöntürk Hareketi mensubu idi. Haber adında bir gazete çıkardı. İzmir ve Paris'te Servet Gazetesi'ne İngilizce, Arapça ve Farsça çeviriler yaptı. Bu yüzden Şam'a sürgün edildi ve üç ay da hapis yattı. Daha sonra Chicago’da İngilizce bir gazete çıkardı. Liverpol'da ise “Din ve Dünya” adlı bir risale kaleme aldı. Sofya'da Hilâl ve Doğru yol gazetelerini çıkardı. Tâifteki sürgün dönüşü Meclis-i Mebusân'a Aydın mebusu olarak seçilen Übeydullah Efendi'nin bu durumu Mahmut Esat Bozkurt'a çok yaradı.2  

TBMM 1. Dönem İzmir mebusu olarak Meclis'e girdi. Meclis'te Anayasa Komisyonu ve Dışişleri Komisyonu'nda çalıştı. 12 Temmuz 1922 tarihinde Rauf Orbay'ın başkanı olduğu IV. İcra Vekilleri Heyeti'nde İktisat Vekilliği'ne seçildi. Bu görevini 4 Ağustos 1923 tarihine kadar sürdürdü. 

11 Ağustos 1923 tarihinde başlayan TBMM 2. Dönem'de tekrar İzmir milletvekili seçildi. 14 Ağustos 1923 tarihinde Ali Fethi Okyar'ın başkanlığında kurulan V. İcra Vekilleri Heyeti'nde, TBMM tarafından ikinci kez İktisat Vekilliği'ne seçildi. Bu görevini 27 Kasım 1923 tarihine kadar sürdürdü. 

20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun hazırlayan komisyonda görev aldı. 22 Kasım 1924 tarihinde Ali Fethi Okyar Hükûmeti'nde Adliye (Adalet Bakanı) Vekili olarak görevlendirildi. 5 Kasım 1925 tarihinde Ankara Hukuk Mektebi'nin açılmasında büyük payı oldu. Bu görevine 3. ve 4. İsmet İnönü Hükûmetleri'nde de Adliye Vekili olarak devam etti. 

Adliye Vekilliği döneminde 17 Şubat 1926 tarihinde Türk Medeni Kanunu, 1 Mart 1926 tarihinde Türk Ceza Kanunu, 19 Nisan 1926 tarihinde Kabotaj Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihinde Türk Borçlar Kanunu, 29 Mayıs 1926 tarihinde Türk Ticaret Kanunu, 18 Haziran 1926 tarihinde Türk Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu gibi Türk hukuk sisteminin temel yasaları hazırlanarak yürürlüğe girdi. 

(Sağda Mahmut Esat Bozkurt ve solda Şükrü Saraçoğlu. Kuşadasında cephe gerisinde bir dinlenme anı-1919)  

Cumhuriyet tarihinde Bozkurt-Lotus vakası olarak adlandırılan, Bozkurt adlı Türk gemisiyle Lotus adlı Fransız gemisinin 2 Ağustos 1926 tarihinde Denizi’nde çarpışması nedeniyle iki ülke arasında çıkan anlaşmazlıkta Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti'ni Lahey Uluslararası Adalet Divanı'nda temsil etti. Bu dava, tarihçiler tarafından Türk hukukunun ve adalet örgütünün kapitülasyonlar dönemini geride bırakarak insan ve egemenlik haklarına dayalı çağdaş hukuk düzeyine yükseldiğinin bir simgesi olarak değerlendirilmektedir.  

1934 yılında Soyadı Kanunu'nun yürürlüğe girmesiyle Mustafa Kemal Atatürk tarafından “Bozkurt” soyadı verildi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde Anayasa ve Devletler Hukuku profesörlüğü de yaptı. 

1935 yılında Mason Locaları'nın kapatılmasında büyük rolü vardır. 21 Aralık 1943 tarihinde beyin kanaması sonucu İstanbul'da öldü. Kabri İzmir’in Selçuk İlçesinde özel (aile kabristanı) bir mezarlıktadır.3 Selçuk o yıllarda Aydın’a bağlı idi.  

Aydın’a İz Bırakanlar Kervanına katılan Milli Mücadelenin Aydın Cephesinde Vatan Savunması için var gücüyle çarpışan Milis Yüzbaşı, Ulusumuza hukuki temellerinin atılmasında katkılarda bulunmuş, Hukuk ve Adalet konusunda ilklere imza atmış, Cumhuriyetimizin ilk Adalet Bakanı, Atatürk’ün yakın çalışma arkadaşı Mahmut Esat Bozkurt’’un ruhu şad, mekânı cennet olsun. Hayatta olan aile bireylerine de sağlıklı mutlu günler dilerim. 

Haftaya başka bir Aydın’a İz Bırakanlar kervanında Milli Mücadeleye katılan başka bir güzide şahsın yaşam öyküsünde buluşmak üzere saygılarımı sunarım.